Category "Sách"

“Trầm cảm gây khuyết tật, nhưng nó là một thương tích vô hình. Nếu người đi xe lăn khiến người khác động lòng trắc ẩn và sẵn sàng giúp đỡ thì người mang khuyết tật vô hình không những không được hưởng một sự ưu tiên nào mà còn bị đánh giá (Định kiến và Kỳ thị: “cứ diễn”; “làm trò”; “giả vờ”; “điên khùng kiểu Tây”; “có làm sao đâu”; “yếu đuối – kém cõi”; “chưa làm được gì cho bố mẹ”; “giễu cợt”; “đang kiếm cớ để lười”; “ác cảm”; “không có trách nhiệm”; “miệt thị, mắng mỏ, chỉ vì một thằng con trai”; “từng tuổi này rồi mà còn nghĩ tới chuyện tự tử”; “nó tâm thần, biết cái gì đâu”; “đồ thần kinh, không đáng tin”; “tự tưởng tượng và dựng chuyện ra”) , bởi vì họ được so sánh với người lành lặn.”
Căn bệnh này không chỉ vô hình vì người ta không dễ dàng nhìn thấy, nó vô hình bởi nó bị giấu kín.

Tác giả Đặng Hoàng Giang

Người bị ung thư từ chối hoá trị vì tác dụng phụ thì được thông cảm và thương cảm. Nhưng nếu người tâm thần từ chối thuốc vì tác dụng phụ thì họ bị coi là không có khả năng suy nghĩ. Không phải lúc nào người tâm thần cũng tâm thần. Đa phần là người ta tỉnh. Nhưng mọi người lại cho rằng đa phần là người ta hoang tưởng.

Những miêu tả “vừa dữ dội vừa tê tái”

• Anh kể là người anh bị chảy thượt ra, tay anh thõng xuống, bước chân anh lệt xệt. Buổi tối mắt anh cứ trợn lên mà không đóng lại được. 
• Không ngồi được lâu trước máy tính, não anh nhanh bị trơ, các suy nghĩ trở nên ì ạch, và cố gắng tập trung khiến anh kiệt sức. 
• Một môi trường phi logic, phi quy luật (thất thường)
• Anh đánh mất cảm nhận về ranh giới giữa cái bình thường và cái bất thường, và quay lại hoài nghi bản thân. 
• Tôi thấy cô độc trong thế giới đầy hiểm nguy, không có ai bên cạnh, bảo vệ mình. 
• “Chết khó quá nên tôi ước mình không được sinh ra.” 
• “Khi thở một hơi dài chừng ba hay bốn giây, đặt hết sự chú tâm vào trong hơi thở thì trong thời gian 3 hay 4 giây đó ta buông được quá khứ và tự do liền có mặt”. Thiền sư Thích Nhất Hạnh viết trong cuốn Tri kỷ của Bụt. 
• “Những ý tưởng chảy như thác, những ý tưởng nhảy từ chủ đề này sang chủ đề khác. Suy nghĩ lỏng như nước, và đi kèm với cảm giác quyến rũ và loạn thần là mọi thứ trong vũ trụ đều được kết nối với nhau.” – Kay Jamison
• “Khi tôi phát hiện ra con dao lam, tự hại trở thành một cử chỉ của hy vọng. Ở lần đầu, khi tôi 12 tuổi, nó giống như một điều kỳ diệu, một sự soi rạng. Lưỡi dao trượt vào da tôi, dễ dàng, không đau đớn, như một con dao nóng đi qua bơ. Chớp nhoáng và tinh khiết như một tia chóp, nó tạo ra một đường biên tuyệt đối và nguyên khôi giữa trước và sau. Toàn bộ sự hỗn loạn, âm thanh và cuồng nộ, cái bất định, rối rắm, tuyệt vọng, bốc hơi trong khoảnh khắc. Khi đó, tôi thấy mình chắc chắn, tiếp đất, mạch lạc và toàn vẹn.” – Tác giả Caroline Kettlewell
• Cánh tay thương tích của Uyên trò chuyện với chính Cô (sau khi Uyên tự hại bằng cách lấy dao rạch lên tay mình). “… Cậu và mình đứng nép sau cánh cửa nhà tắm, máu cứ rỏ từ thân của mình xuống làm loang lổ cái sàn gạch men trắng. Mình thấy cậu khóc, cậu lấy phần bả vai để quệt nước mắt. Mình buồn quá, mình không lau nước mắt cho cậu được vì mình đang chảy máu.”

“Người ta có thể chịu đựng và sống sót qua gần như mọi thứ nếu họ nhìn thấy cái kết. Trầm cảm xảo trá ở chỗ nó khiến người ta không thể nhìn thấy điểm kết thúc. Cái đám sương mù đó là một cái chuồng không có ổ khoá.”

Toàn cảnh

Trầm cảm xuất hiện ở mọi nơi, trong mọi gia đình. Nó không chỉ có ở trong giới trẻ, “vì chúng vốn thất thường trong cảm xúc“. Không chỉ ở người học hành cao, “vì họ suy nghĩ quá nhiều” Không chỉ ở trong giới văn nghệ sĩ, “vì họ quá nhạy cảm.” Không chỉ ở người có kinh tế đầy đủ, “bởi người nghèo lo kiếm sống thì lấy đâu ra thời gian mà trầm cảm.“

Phụ nữ mắc trầm cảm nhiều gấp đôi nam giới, và sự khác biệt này bắt đầu xuất hiện sau thời điểm dậy thì – trước đó, tỷ lệ trầm cảm ở trẻ em nam thậm chí còn nhỉnh hơn một chút. Đã có nhiều cố găng giải thích sự chênh lệch này, dựa trên những khác biệt về hormone, các áp lực liên quan tới vai trò và trách nhiệm của nữ giới trong xã hội, hay việc sinh nở, tuy nhiên tới giờ vẫn chưa có giả thuyết nào thực sự thuyết phục.

Những thống kế tại một thời điểm nhất định

• 1/3 các phụ nữ sinh đẻ ở TPHCM có những triệu chứng của trầm cảm sau sinh (Nghiên cứu của Harry Minas 2017).
• Trong số các sinh viên y khoa ở VN, cứ sáu SV thì có một người có đủ các yếu tố của trầm cảm và tầm một nửa số đó có ý định tự sát. 
• Ở trẻ em trầm cảm ít xảy ra hơn, và nếu có thì thường là do hệ quả và biến chứng của tự kỷ hay rối loạn hành vi mang tính gây rối. Và khi không được tiếp xúc với những ứng xử và trợ giúp hợp lý từ môi trường xung quanh. 
• Trung bình mỗi một lớp học sẽ có 1 em đang vật lộn với trầm cảm. 
• Hiện tượng tái xuất hiện hay tái phát xảy ra ở 50% đến 80% người trầm cảm.
• Nếu bạn đã từng bị 2 lần trầm cảm ghé thăm (2 episode) thì xác suất 70% sẽ có lần thứ 3 đến thăm bạn. Và  xác suất này càng tăng cho những giai đoạn tái xuất hiện tiếp theo. (Càng về sau sẽ càng nặng, khoảng cách giữa chúng sẽ càng ngắn lại, và chúng sẽ càng dễ xuất hiện một cách độc lập mà không cần phải do một sự kiện tiêu cực nào kích hoạt. Sau càng nhiều giai đoạn thì sự phá huỷ của bệnh càng lớn và rủi ro tự sát cũng càng cao.).
• Nhiều người rất thờ ơ khi người thân mình vật lộn với các cơn trầm cảm, nhưng vô cùng lo lăng và chăm sóc tận tình khi người này sốt hay đau bụng. Người ta không hiểu và không tin vào sức phá huỷ của trầm cảm và gánh nặng của nó chất lên cuộc sống của người có bệnh, lên nền kinh tế và xã hội. Gánh nặng của bệnh tật này hay được đo lường bằng một chỉ số mang cái tên “năm sống được điều chỉnh theo khuyết tật” (disability adjusted life year – DALY).
• Cứ ba người trầm cảm thì có một người đã hoặc sẽ nghĩ tới tự sát. Phụ nữ bị trầm cảm nhiều gấp đôi nam giới, nhưng nam giới lại chết bởi chính bàn tay mình nhiều hơn, và cái chết của họ cũng bạo lực hơn. 
• Tỷ lệ người mắc PTSD – Rối loạn căng thẳng hậu chấn thương, trong một năm bằng một nửa của tỷ lệ trầm cảm. Cấu tạo gene được cho là đóng góp 30% vào rủi ro phát sinh PTSD. 
• Người ta cũng nhận ra là phần não bộ hippocampus của người bị PTSD có dung lượng nhỏ hơn, phần này phụ trách quá trình học, nhận thức xã hội, trí nhớ và xử lý cảm xúc. Ngoài ra, những vùng não trước trán, liên quan tới quá trình lên kế hoạch, ra quyết định, hành xử xã hội, cũng có dung lượng giảm thiểu.
• Trong một khảo sát ở Mỹ đầu thập kỷ 1990, một phần ba số người có rối loạn lưỡng cực không được trị liệu mười năm sau khi có biểu hiện. Hai phần ba nhận được ít nhất một chẩn đoán sai trước khi được chẩn đoán chính xác, thường là nhiều năm sau. Trung bình, mỗi người đã phải gặp hơn ba bác sĩ trước khi được chẩn đoán đúng.
• 1/3 người Nhật tin rằng “yếu đuối là nguyên nhân gây ra trầm cảm” Tại Mỹ, một trong bốn người cho rằng việc thừa nhận mình trầm cảm sẽ ảnh hưởng tới quan hệ bạn bè của họ. Chín trong mười người Anh tin rằng điều này sẽ ảnh hưởng đến sự nghiệp của họ. – điều này là thiếu hiểu biết và thể hiện những định kiến về trầm cảm.

Trầm cảm đến rồi đi. Tuy nhiên nếu không được trị liệu các giai đoạn của trầm cảm (episode) có thể kéo dài tới 5 tháng ở các trường hợp nhẹ và vừa và tới 8 tháng với các trường hợp nặng. 

2007, cục quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) yêu cầu dán lên vỏ thuốc cảnh báo là Thuốc trầm cảm làm tăng rủi ro cho các hành vi tự sát từ lứa tuổi hai mươi lăm trở xuống. Anh và hội đồng chung châu âu khuyến cáo không dùng thuốc trầm cảm cho trẻ em dưới 18 tuổi vì hiệu quả của chúng cho lúa tuổi này là không rõ ràng trừ Fluoxetin và các trường hợp nặng. 

Phần lớn các hành vi tự sát mà được cho là liên quan tới thuốc xảy ra trong khoảng sáu tháng, sau thời điểm liệu pháp dược bắt đầu. Hiện tượng này thật khó hiểu, chẳng phải khi trầm cảm thuyên giảm thì về logic rủi ro tự sát cũng phải giảm theo hay sao? Các nhà nghiên cứu Matthews và Fava cung cấp một lý giải: Trong một khoảng thời gian nhất định, sau khi người trầm cảm bắt đầu dùng thuốc, mức năng lượng của họ đã được cải thiện trong khi các triệu chứng khác như là cảm giác tuyệt vọng hay chán nản thì chưa, khiến người trầm cảm vẫn có thể ở trạng thái muốn tự sát mà giờ đây lại có khả năng thực hiện ý đồ của mình.

Từ thời Hy Lạp đã có những ghi chép đầu tiên về những biểu hiện của Trầm Cảm

• “Buồn bã, suy sụp, gầy gò bởi lo lắng và mất ngủ”…..“Ở giai đoạn sau, họ than vãn về vô vàn sự vô nghĩa và mong muốn được chết” (Areteaus)
• “Họ ngồi trước cửa nhà trong quần áo bẩn thỉu, kể lể về tội này hay lỗi kia của mình và sợ hãi chứ không còn hứng thú gì nữa kể cả với những lễ hội ngợi ca các vị thần.” (Plutarch)

Mô hình nhận thức của Beck

Aaron Beck cho rằng các phản ứng trong hành vi hay cảm xúc là hệ quả của những đánh giá trong nhận thức. Nói cách khác, các triệu chứng liên quan tới nhận thức xảy ra trước và gây ra những triệu chứng liên quan tới cảm xúc, tâm trạng và hành vi. Ví dụ suy nghĩ rằng người khác thấy mình là một kẻ buồn chán sẽ dẫn tới cảm xúc buồn bã và tâm trạng U ám cũng như hành vi thu mình lại trước người xung quanh. 

Niềm tin sai lệch tiềm ẩn từ những trải nghiệm tiêu cực

Những trải nghiệm quá khứ bất lợi khiến người ta phát triển niềm tin Lệch lạc về bản thân, về xung quanh và về tương lai hoặc bị tiêm nhiễm cảm giác mình bất lực trước cuộc sống. Tất cả những điều này tạo nên sự tổn thương, khuynh hướng trầm cảm. Chúng làm suy yếu sức kháng cự của một cá nhân chỉ cần một cú đẩy mới một sự kiện tiêu cực mới họ có thể gục ngã.

Những trải nghiệm thơ ấu tiêu cực sẽ khiến niềm tin sai lệch hình thành những niềm tin sai lệch có thể nằm im đó nhiều năm thậm chí nhiều thập kỷ nhưng khi có một yếu tố stress ngoại cảnh liên quan xuất hiện và gợi nhớ lại các tình huống quá khứ khiến niềm tin được hình thành sẽ tạo ra những suy nghĩ tiêu cực tự động – chúng có thể thoáng qua như một tia chóp. Gọi là tự động vì chúng xuất hiện ngay lập tức sau sự kiện gây stress chúng ở bên dưới của Ý thức và thường người ta không biết là mình có những suy nghĩ này trừ khi nắm bắt được những kĩ thuật như là chánh niệm.

Sự tiêu cực của chúng thường xoay quanh ba trục: bản thân, thế giới và tương lai. về bản thân “mình là một kẻ vô dụng”, về thế giới “không ai ưa thích mình cả” và về tương lai “mọi thứ vô vọng, sẽ như thế này mãi thôi”

Theo Beck người trầm cảm có những thiên vị trong cơ chế suy luận và tiếp nhận thông tin, họ bị rơi vào các bẩy trong suy nghĩ. ví dụ họ rơi vào bẩy lập luận cực đoan, trắng đen “nếu mình không đứng đầu lớp thì mình chẳng là gì cả” hoặc bẩy diễn giải tiêu cực “sếp vừa đi qua mà không chào mình, chắc ông ấy ghét mình.” Những thiên kiến méo mó này khiến tam giác nhận thức tiêu cực được giữ vững và cũng cố, chúng kéo ta vào vòng xoáy đi xuống của trầm cảm nếu như ta không nắm được kỹ thuật phá vỡ trúng một cách có Ý thức.

Người mắc bẩy trong suy nghĩ hay bẩy trong nhận thức 

Người mắc bẩy trên họ sàn lọc để chỉ ghi nhận những điều tiêu cực, Họ yêu cầu sự hoàn hảo, Họ khái quát hóa một cách cực đoan, Họ suy nghĩ ở hai cực trắng đen, Họ đọc tâm trí người khác, Họ ứng chuyện vào bản thân mà không có cơ sở, Họ trầm trọng hóa vấn đề, Họ lẫn lộn cảm xúc với thực tại. 

Rối loạn lưỡng cực

Cũng giống như những tâm bệnh khác, nó không phải là một bệnh mà là một nhóm bệnh, gồm có rối loạn lưỡng cực loại I và loại II, rối loạn lưỡng cực chu kỳ (cyclothymic) và những rối loạn lưỡng cực khác (bao gồm những gì mang tính lưỡng cực nhưng không vừa với định nghĩa của ba bệnh kia).

Sự khác nhau của hai loại (I và II) là sự dữ dội của hưng cảm (mania).

Rối loạn lưỡng cực loại I = Hưng cảm nặng + Trầm cảm nặng hoặc nhẹ

Rối loạn lưỡng cực loại II = Hưng cảm nhẹ + Trầm cảm nặng

Ở đỉnh điểm của trạng thái hưng cảm người ta có thể thấy mình vô cùng ưu tú và tài giỏi. “Máu trở thành những dòng chảy của lửa,” Kay Jamison trong cuốn Đêm xuống nhanh, trích dẫn một bệnh nhân. “Những ý tưởng chảy như thác, những ý tưởng nhảy từ chủ đề này sang chủ đề khác. Suy nghĩ lỏng như nước, và đi kèm với cảm giác quyến rũ và loạn thần là mọi thứ trong vũ trụ đều được kết nối với nhau.” Người hưng cảm bùng nổ và không cần ngủ. 

Nhìn chung, khả năng người có rối loạn lưỡng cực hồi phục hoàn toàn là khá thấp. Trung bình, người bệnh sống một phần năm cuộc đời mình trong các giai đoạn bệnh khác nhau, và chúng có thể phá hủy các quan hệ liên cá nhân, công việc, nghề nghiệp, chỗ đứng xã hội của họ trong bốn phần năm thời gian còn lại.

Do đó, trị liệu tâm lý đóng vai trò hỗ trợ quan trọng, cung cấp kiến thức để người bệnh tự theo dõi các dấu hiệu bệnh, giúp họ tạo ra và giữ một nhịp sinh hoạt lành mạnh, cải thiện các mối quan hệ liên cá nhân, và đi theo liệu pháp dược mà không bỏ cuộc, vốn là một vấn đề lớn. Một môi trường xung quanh có kiến thức về bệnh, cảm thông và hỗ trợ, như Dũng may mắn có được, là vô cùng quan trọng để không khiến các triệu chứng nặng lên và không làm tệ hại hơn chất lượng cuộc sống vốn đã gặp nhiều thách thức của người bệnh.

Ở khía cạnh cá nhân, mỗi người có thể làm gì để bảo vệ mình? 

Chúng ta cần xây dựng những quan điểm khỏe mạnh về bản thân và thế giới. Cuộc sống hiện đại đẩy người ta vào cuộc đua và nhiều người tham gia cuộc đua bất chấp sức khỏe tinh thần của mình hoặc cho rằng nó là một nguồn lực vô hạn. Những quan điểm cho rằng con gái thì phải gầy, học giỏi thì mới có thể hạnh phúc, đẻ được con trai thì phụ nữ mới có giá trị, có chức vụ thì đàn ông mới được tôn trọng, là những yếu tố tổn thương có thể đẩy người ta vào tâm bệnh. Mặt khác, trong mỗi giai đoạn của cuộc đời, chúng ta cũng phải chuẩn bị cho các thách thức, các dịch chuyển trước mặt. Người sắp lập gia đình chuẩn bị cho các thách thức trong hôn nhân, sinh và nuôi dạy con, người trung niên chuẩn bị cho thách thức về hưu, người cao tuổi chuẩn bị tâm lý cho cái chết.

Chúng ta có thể làm gì để bảo vệ con cháu mình?

Trầm cảm đã xuất hiện ở thế hệ này thì dễ tái xuất hiện ở thế hệ sau, do đó sức khỏe tinh thần của cha mẹ là một trong những điều quan trọng nhất mà họ có thể trao cho con cái. Khuynh hướng trầm cảm cũng được tạo ra bởi một tuổi thơ bất lợi, và đây là trách nhiệm quan trọng thứ hai của cha mẹ. Một tuổi thơ thuận lợi hiển nhiên là một tuổi thơ không bị hắt hủi, ngược đãi hay xâm hại, nhưng nó không nhất thiết và cũng không thể là một tuổi thơ được bao bọc đến tận răng, chỉ toàn êm đềm mà không có sóng gió. Stress vượt ngưỡng phá hủy một cá nhân, nhưng stress ở mức vừa phải tôi luyện khả năng đề kháng của người đó. Một tuổi thơ thuận lợi là một tuổi thơ mà đứa trẻ được hỗ trợ để xây dựng năng lực cảm xúc và có gắn kết vững vàng với người chăm sóc mình để có thể thích nghi với nghịch cảnh khi nó tới. Đó chính là sự dẻo dai, bền bỉ tinh thần, khả năng phục hồi (resilience) mà các nhà tâm lý học hay nói tới.

Tổng kết lại, “vaccine” ngừa trầm cảm tốt nhất cho một cá nhân là sức khỏe tinh thần của cha mẹ họ, là một tuổi thơ được yêu thương, và khi họ lớn lên, là một cuộc sống điều độ, an toàn về vật chất, thư thái về tinh thần, trong một mạng lưới hỗ trợ và thương yêu của người thân và bạn bè xung quanh.

Tầm soát trầm cảm thông qua các nguồn lực sẵn có như bảng hỏi PHQ-9 và bảng hỏi GAD-7

Sau khi hoàn thành bài trắc nghiệm, hãy ghi lại điểm số của bạn để bạn có thể tham khảo.

Mỗi câu hỏi được chấm điểm từ 0 đến 3:

0: Không hề

1: Mức độ nhẹ

2: Mức độ trung bình

3: Mức độ nặng

Tổng điểm thang đánh giá trầm cảm PHQ-9 có thể dao động từ 0 đến 27. Cách giải thích thang điểm PHQ-9:

0-4: Bình thường

5-9: Trầm cảm nhẹ

10-14: Trầm cảm trung bình

15-19: Trầm cảm nặng

20-27: Trầm cảm rất nặng. 

Điểm số tổng của thang đo GAD-7 được chia thành 4 mức độ:

0-4: Không có triệu chứng lo âu

5-9: Lo âu nhẹ, nhưng cần tìm hiểu nguyên nhân gây lo âu và xử lý trước khi có chuyển biến nặng hơn.

10-14: Lo âu vừa phải, nên tìm sự hỗ trợ của các chuyên gia.

15-21: Lo âu nghiêm trọng, cần điều trị gấp.

Ví dụ minh họa: Giả sử một người trả lời bài trắc nghiệm PHQ-9 như sau:

Câu hỏi 1: 2

Câu hỏi 2: 1

Câu hỏi 3: 0

Câu hỏi 4: 1

Câu hỏi 5: 2

Câu hỏi 6: 2

Câu hỏi 7: 2

Câu hỏi 8: 1

Câu hỏi 9: 0

Tổng điểm của người này là 11, tương ứng với mức độ trầm cảm trung bình.

Tham khảo 2 bảng hỏi online theo thông tin bên dưới:

• Patient health questionnaire PHQ-9
• Generalised anxiety disorder assessment GAD-7

Nếu bạn có quan tâm đến cuốn sách Đại Dương Đen hãy tìm đọc để có những kiến thức và trải nghiệm sâu sắc từ lời văn của tác giả Đặng Hoàng Giang. Đặc biệt trong lần tái bản năm 2024, tác giả có bổ sung “Chương 30 Làm gì khi người thân trầm cảm”, sau nhiều năm từ khi quyển sách được ra mắt ông có dịp tiếp xúc nhiều hơn với những gia đình có người thân trầm cảm.

Trong phần mở đầu của quyển sách Man’s Search for Meaning của Viktor Frankl nhà tâm lý học người Áo, “Đừng nhắm đến thành công – bạn càng nhắm đến nó và biến nó thành một mục tiêu, bạn càng bỏ lỡ nó. Bởi vì thành công, cũng như hạnh phúc, không thể tìm kiếm mà có, nó phải được sản sinh ra như một tác dụng phụ không được dự tính trước từ sự phụng hiến cá nhân của một người cho một hành trình cao cả hơn chính bản thân người đó” (Xem thêm quan niệm về hạnh phúc trong công việc trong “Đúng việc”)

Hạnh phúc

Hạnh phúc không phải là một cái gì đó đơn giản xảy ra. Nó không phải là kết quả của vận may hay sự ngẫu nhiên. Nó không phải thứ mà tiền bạc có thể mua hay quyền lực có thể chi phối được. Nó không phụ thuộc vào các điều kiện ngoại cảnh, mà chính xác hơn, nó phụ thuộc vào cách chúng ta diễn giải về những điều kiện ngoại cảnh đó. Hạnh phúc, trên thực tế, là một trạng thái cần phải được chuẩn bị, được vun bồi và được bảo vệ một cách riêng tư, bởi mỗi cá nhân. Những người học được cách kiểm soát trải nghiệm nội tại của mình, sẽ có khả năng quyết định được chất lượng cuộc sống của họ và điều này khiến gần như tất cả chúng ta đều có cơ hội trở nên hạnh phúc.

Nhận thức

Nhận thức của chúng ta về cuộc sống của mình là kết quả của nhiều lực tác động vốn định hình nên các trải nghiệm, mỗi lực tác động đều ảnh hưởng đến việc chúng ta cảm thấy tốt lành hay tồi tệ về cuộc sống. Hầu hết các lực tác động này nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta.

Không có nhiều điều ta có thể làm để tác động lên ngoại hình, tính khí, hay thể chất của mình. Chúng ta không thể quyết định được – ít nhất cho tới hiện nay – rằng mình sẽ cao đến mức nào hay thông minh ra sao. Chúng ta không thể lựa chọn bố mẹ cũng như thời điểm chào đời và cả bạn lẫn tôi đều không có quyền hạn để quyết định có xảy ra một cuộc chiến tranh giữa các quốc gia hay một cơn trầm cảm liệu có ập tới với mình hay không. Các thông tin được chứa trong gen di truyền của chúng ta, lực hút của trọng lực, lượng phấn hoa bay trong không khí, giai đoạn lịch sử mà ta được sinh ra – những điều đó và vô số những điều kiện khác – quyết định điều chúng ta nhìn nhận, cách ta cảm nhận và hành động ta làm. Chẳng có gì ngạc nhiên khi chúng ta thường được khuyên là nên tin rằng số phận của ta chủ yếu được định đoạt bởi các yếu tố bên ngoài.

Vũ trụ không có ý thù địch, song nó cũng không thân thiện. “Nó đơn giản là không quan tâm.”
theo lời của J.H. Holmes.

Chúng ta lớn lên với niềm tin rằng những gì đáng giá nhất trong cuộc đời của mình sẽ xuất hiện ở tương lai. 

Các bậc cha mẹ dạy con cái rằng nếu chúng học được các thói quen tốt bây giờ thì chúng sẽ trở nên tốt đẹp khi trưởng thành. Các giáo viên đảm bảo với học sinh, sinh viên rằng các lớp học nhàm chán sẽ có lợi ích sau này, khi họ tìm việc làm. Phó chủ tịch công ty dặn dò các nhân viên mới hãy kiên nhẫn và làm việc chăm chỉ, vì một ngày nào đó họ sẽ được thăng chức lên cấp bậc điều hành. Ở cuối cuộc hành trình đấu tranh dai dẳng cho sự thăng tiến là những năm tháng nghỉ hưu tuyệt vời đang vẫy gọi. Như Ralph Waldo Emerson đã từng nói: “Chúng ta luôn chuẩn bị để sống, nhưng chúng ta chưa bao giờ thực sự sống”. Hay như những người nghèo ở Pháp đã học được từ truyện kể thiếu nhi, rằng luôn luôn là bánh mì và mứt cho ngày mai, chứ chẳng bao giờ là bánh mì và mứt cho hôm nay.

Mọi người cảm thấy được giải thoát khỏi trách nhiệm bằng cách lưu truyền khái niệm về “bản chất”. Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ nhận các sự thật thuộc về bản chất, nhưng chúng ta chắc chắn nên cố gắng cải thiện chúng. 

Tôi hay cái tôi là một trong những nội dung của Ý thức

Nó là thứ không thể tách biệt khỏi trung tâm của sự chú ý. Đương nhiên cái Tôi của riêng tôi tồn tại duy nhất trong Ý thức của chính tôi; và sẽ có nhiều phiên bản của nó tồn tại trong Ý thức của những người biết đến tôi mà hầu hết họ hẳn không nhìn nhận giống với cái tôi “nguyên gốc” như chính tôi nhìn nhận bản thân mình.

Entropy tâm thần – một sự huỷ hoại cấu trúc của cái tôi

Entropy ban đầu là thuật ngữ được dùng trong nhiệt động lực học, với ý nghĩa là thang đo cho sự hỗn loạn, mất cấu trúc của phân tử. Thuật ngữ Entropy về sau được dùng trong một vài ngành khoa học xã hội (bao gồm tâm lý học, với người khởi xướng là Carl Jung), khoa học thông tin, với ý nghĩa tương tự nhau: Chỉ tính vô trật tự, hỗn loạn, mất cấu trúc của chủ thể đi kèm với thuật ngữ này.

Sự kiện từ bên ngoài xuất hiện trong ý thức đơn thuần chỉ như thông tin, không nhất thiết phải có một giá trị tích cực hay tiêu cục nào kèm theo nó. Chính cái tôi diễn giải thông tin thô đó theo ngữ cảnh của những mối quan tâm của riêng nó và quyết định xem liệu thông tin đó có nguy hại hay không.

Trải nghiệm tối ưu

Chúng là những tình huống mà ở đó sự chú ý có thể được tự do tập trung để đạt được những mục tiêu của một cá nhân, bởi vì không có sự rối loạn (entropy) nào để phải sắp xếp lại, cũng không có sự đe dọa nào khiến cái tôi phải phòng vệ. Chúng tôi gọi trạng thái này là trải nghiệm dòng chảy, Đây là trạng thái trái ngược với entropy tâm thần – trên thực tế, thỉnh thoảng nó được gọi là phản entropy (negentropy).

Sự phức tạp và sinh trưởng của cái tôi sau một trải nghiệm dòng chảy

Sự phức tạp là kết quả của hai quá trình tâm lý khái quát: Sự biệt hóa (differentiation) và Sự tích hợp (integration).

Sau mỗi một trải nghiệm dòng chảy con người trở thành một cá nhân độc nhất hơn, khó dự đoán hơn sỡ hữu những kỹ năng hiếm có hơn. 

Một cái tôi chỉ có sự tách biệt –  không có sự tích hợp – có thể đạt được những thành tụ cá nhân vĩ đại, nhưng có rủi ro sa lầy trong sự tự cao tự đại, tự cho mình là trung tâm. Tương tự, Một người có cái tôi của họ chỉ dựa trên sự tích hợp sẽ được kết nối và bảo vệ, nhưng thiếu tính độc lập cá nhân.

Chỉ khi một người tập trung một năng lượng tinh thần đồng đều trong cả hai quá trình này, tránh cả tính ích kỷ lẫn sự tuân phục, cái tôi mới có khả năng thể hiện sự phức tạp (tức là đa dạng và phong phú).

Cái tôi trở nên phức tạp nhờ vào trải nghiệm dòng chảy. Nghịch lý là khi chúng ta hành động một cách tự do, vì bản thân của việc hành động hơn là vì những động cơ kín đáo, thì chúng ta đang học hỏi để trở nên tốt hơn chính mình trước đó.

Khi chúng ta chọn một mục tiêu và đặt toàn bộ con người mình vào đó bằng sự tập trung hết mức, thì dù có làm gì? chúng ta cũng sẽ thấy vui. Và một khi đã nếm được niềm vui này, chúng ta sẽ nỗ lực gấp đôi để nếm được mùi vị đó lần nữa. Đây là cách mà cái tôi sinh trưởng.

Hai chiến lược chính mà chúng ta có thể áp dụng để cải thiện chất lượng cuộc sống của mình

• Một là, cố gắng thay đổi các điều kiện bên ngoài sao cho chúng tương thích với các mục tiêu của chúng ta. 

• Hai là, thay đổi cách chúng ta trải nghiệm các điều kiện bên ngoài, để khiến chúng tương thích tốt hơn với các mục tiêu của chúng ta. 

Cả hai chiến lược này đều không có hiệu quả nếu chỉ được áp dụng riêng rẽ. Thay đổi các điều kiện bên ngoài có thể trông có vẻ hiệu quả vào lúc đầu, nhưng nếu một người không có khả năng kiểm soát ý thức của mình, thì những nỗi sợ hãi hay ham muốn cũ sẽ sớm quay trở lại, làm sống dậy những lo âu trước đó.

Người ta sẽ không thể xây dựng một cảm giác an toàn nội tại trọn vẹn ngay cả khi mua đứt cho riêng mình một hòn đảo và bố trí quanh đó thật nhiều vệ sĩ được vũ trang và những con chó dữ.

Thực tế là chất lượng cuộc sống không phụ thuộc trực tiếp vào những gì người khác nghĩ về chúng ta hay về những gì ta sở hữu. Thay vào đó, điểm mấu chốt là chúng ta cảm thấy thế nào về bản thân và về những gì xảy đến với mình. Để cải thiện chất lượng cuộc sống, người ta cần phải cải thiện chất lượng của trải nghiệm.

Các thành tố tạo ra cảm giác thưởng thức sâu sắc

• Một, trải nghiệm đó thường xảy ra khi chúng ta đương đầu với các nhiệm vụ mà chúng ta có khả năng hoàn thành. 
• Hai, chúng ta phải có khả năng tập trung vào những gì ta đang làm. Hiểu rõ mục đích và cảm nhận đánh giá những phản hồi 
• Ba và bốn, sự tập trung thường là khả dĩ vì nhiệm vụ được thực hiện có những mục tiêu rõ ràng và cung cấp sự phản hồi tức thời. 
• Năm, người ta hành động với sự dự phần sâu sắc nhưng tốn ít nỗ lực, giúp loại bỏ nhận thức về những nỗi lo lắng và thất vọng trong cuộc sống hằng ngày. 
• Sáu, các trải nghiệm thú vị cho phép mọi người rèn luyện cảm giác kiểm soát các hành động của họ. 
• Bảy, mối bận tâm về cái tôi tạm thời biến mất, nhưng nghịch lý là cảm giác về cái tôi sẽ trỗi dậy mạnh mẽ hơn sau khi trải nghiệm dòng chảy kết thúc. 
• Và cuối cùng, cảm giác về thời gian trôi qua bị biến đổi; hàng giờ đồng hồ trôi qua như trong vài phút và vài phút có thể như kéo dài ra hàng giờ. Sự kết hợp của tất cả các thành tố này tạo ra cảm giác thưởng thức sâu sắc, khiến người ta cảm thấy xứng đáng với việc tiêu tốn một nguồn năng lượng to lớn chỉ đơn giản để cảm nhận được nó.

Sự thưởng thức đến từ bất cứ khi nào cơ hội hành động mà cá nhân nhận thấy là tương đồng với khả năng của họ. Vd: 2 đối thủ ngang tài ngang sức, một bản nhạc dễ nghe,..

Chúng ta nên nhất trí với chính mình về thực tế rằng không có gì trên đời là hoàn toàn tích cực; mọi sức mạnh đều có thể bị lạm dụng. Tình yêu có thể dẫn đến sự tàn nhẫn, khoa học có thể tạo ra sự hủy diệt, công nghệ không được kiểm soát sẽ tạo ra ô nhiễm. Lửa sưởi ấm hoặc làm bỏng; năng lượng nguyên tử có thể tạo ra điện hoặc có thể xóa sổ thế giới. Năng lượng là sức mạnh, nhưng sức mạnh chỉ là một phương diện. Các mục tiêu mà sức mạnh được áp dụng có thể làm cho cuộc sống trở nên phong phú hơn hoặc đau đớn hơn.

Chúng ta phải liên tục đánh giá lại những gì chúng ta làm, không để thói quen và sự hiểu biết của quá khứ làm chúng ta mù quáng trước những khả năng mơi. Tuy nhiên, sẽ là dại dột nếu bỏ qua một nguồn năng lượng chỉ vì nó có thể bị lạm dụng. Nếu loài người cố gắng loại bỏ lửa chỉ vì nó có thể được sử dụng để thiêu hủy mọi thứ thì chúng ta đã không thể tiến hóa vượt trội hơn loài vượn. Như Democritus’ từ nhiều thế kỷ trước đã phát biểu đơn giản: “Nước có thể vừa tốt vừa xấu, hữu ích và nguy hiểm.”

Tuy nhiên, đối với sự nguy hiểm, một biện pháp khắc phục đã được tìm thấy: “học bơi”. “Bơi”, trong trường hợp của chúng ta, bao gồm việc học cách phân biệt các hình thức hữu ích và gây hại của trải nghiệm dòng chảy, sau đó tận dụng tối đa trải nghiệm hữu ích và đặt giới hạn cho trải nghiệm gây hại

Tiên tri là một đặc trưng chung của văn hoá, là một sự nổ lực để vượt ra khỏi những ràng buộc của hiện tại và có cái nhìn thoáng qua về những gì đang xảy ra. Một hoạt động trần tục mà trong đó con người cố gắng khôn ngoan hơn người khác hoặc cố chiến thắng số phận.

Khi nghịch cảnh đe dọa làm tê liệt chúng ta, chúng ta cần giành sự kiểm soát bằng cách tìm một hướng đi mới để đầu tư năng lượng tinh thần vào đó, một hướng đi nằm ngoài tầm với của những tác động bên ngoài. Khi mỗi khát vọng vụn vỡ, con người vẫn phải đi tìm một mục tiêu ý nghĩa quanh mình để tổ chức lại cái tôi của họ. Khi đó, dù khách quan người đó có là một nô lệ, thì anh ta cũng tự do một cách chủ quan.

Một hoạt động thể chất đơn giản cũng có thể trở nên thú vị nhờ các bước biến đổi để tạo thành dòng chảy

Những bước đi cốt yếu trong quá trình xử lý này là:

• (a) lập ra một mục tiêu toàn thể và càng nhiều mục tiêu phụ khả thi trên thực tế càng tốt;
• (b) tìm những cách đo lường tiến độ theo các mục tiêu đã chọn;
• (c) giữ sự tập trung vào những gì đang làm và liên tục tạo ra sự khác biệt rõ ràng hơn trong những thử thách liên quan với hoạt động;
• (d) phát triển kỹ năng cần thiết để tương tác với các cơ hội có sẵn;
• và (e) tăng độ khó nếu hoạt động trở nên nhàm chán.

Tình dục như dòng chảy

Sự “chuyên nghiệp” của hoạt động tình dục đã phát triển lên một tầm cao nhất định. Nhưng nó góp phần rất ít trong việc trực tiếp cải thiện chất lượng trải nghiệm của hầu hết mọi người. 

Sự lãng mạn dường như bị giới hạn chỉ ở giới trẻ và ở những ai có thời gian lẫn tiền bạc để đắm chìm trong nó; đại đa số người dân trong mọi nền văn hóa đều có một đời sống tình dục tẻ nhạt. Những người “đứng đắn” trên đời không dành quá nhiều năng lượng cho nhiệm vụ sinh sản hữu tính, hay cho những hoạt động được xây dựng dựa trên nó. Sự lãng mạn cũng giống với thể thao ở khía cạnh này: thay vì tự thực hiện nó, hầu hết mọi người đều thỏa mãn với việc nghe về nó hoặc xem vài chuyên gia trình diễn nó.

Có lẽ đúng khi nói rằng con người, cũng giống như phần lớn động vật có vú khác, về bản chất là không hề có thiên hướng một vợ một chồng. Trừ khi họ nổ lực để khám phá thêm những thử thách mới trong sự bầu bạn cùng nhau và học những kỹ năng thích hợp để làm giàu thêm cho mối quan hệ. 

Họ phải đầu tư sự chú ý cho nhau – để có thể đọc được những suy nghĩ lẫn cảm xúc, những ước mơ chất chứa trong tâm trí người thương của mình. Bản thân việc này vốn là một quá trình không bao giờ kết thúc, một nhiệm vụ của cả cuộc đời.

Nếu có điều gì đang xảy ra với triết gia của họ thì đó chính là sự lành mạnh hết sức. Ông không mất trí; ông chỉ lạc vào dòng chảy suy nghĩ.

Nghịch lý về việc làm: Bận/ Rãnh rỗi

Trong công việc, người ta thấy mình có kỹ năng và được thử thách, thế nên họ cảm thấy vui vẻ, mạnh mẽ, sáng tạo và hài lòng hơn. Vào thời gian rảnh rỗi, nhìn chung họ cảm thấy chẳng có gì nhiều để làm và những kỹ năng của họ đang không được sử dụng, nên họ có chiều hướng cảm thấy buồn, yếu đuối, uể oải và không thỏa mãn hơn. Ấy thế nhưng họ lại muốn làm việc ít đi và dành nhiều thời gian hơn để nghỉ ngơi.

Những người học cách thưởng thức công việc của họ, những người không lãng phí thời gian rãnh rỗi, đều cảm thấy toàn bộ cuộc sống của họ trở nên đáng giá hơn. C. K. Brightbill đã viết rằng “Tương lai không chỉ thuộc về người có học, mà còn thuộc về người học được cách sử dụng thời gian rãnh của mình một cách hợp lý”. 

Mặc dù con người nhìn chung đều mong mỏi được rời nơi làm việc để đi về nhà, sẵn sàng tận dụng hết thời gian rảnh rỗi mà khó khăn lắm mới có được, nhưng tất cả lại thường chẳng có chút ý tưởng nào về những gì nên làm trong khoảng thời gian đó. Trớ trêu thay, công việc lại dễ dàng để thưởng thức (trải nghiệm tối ưu) hơn là thời gian rảnh, bởi vì cũng giống như các hoạt động dòng chảy, công việc hình thành nên những mục tiêu, phản hồi, luật lệ và những thử thách, mà tất cả những thứ đó động viên người ta chìm đắm vào công việc của họ, để tập trung và quên đi chính mình trong nó.

Trong khi đó, thời gian rảnh rỗi thì không được cấu trúc rõ ràng và cũng chẳng đòi hỏi nhiều nỗ lực để định hình thành thứ gì đó có thể thưởng thức được. Những sở thích cần có kỹ năng những thói quen lập ra các mục tiêu và giới hạn, những mối quan tâm cá nhân và đặc biệt là sự rèn luyện bên trong giúp thời gian rảnh trở thành cơ hội cho sự tái tạo lại, như nó vốn dĩ là thế. Nhưng nhìn chung mọi người đều đánh mất cơ hội thưởng thức thời gian rảnh rỗi thậm chí còn triệt để hơn khi họ đang trong giờ làm việc.

Thưởng thức sự cô độc và mối quan hệ với người khác

Chúng ta là những động vật mang tính xã hội; chỉ khi ở trong mối tương quan với những người khác, chúng ta mới cảm thấy đủ đầy, viên mãn. 

Một khía cạnh nổi bật của tập tính cộng đồng: những sự kiện đau đớn nhất cũng là những sự kiện liên quan đến các mối quan hệ. 

“Hell is other people” là câu nói nổi tiếng của triết gia hiện sinh Jean-Paul Sartre người Pháp thế kỷ XX. Trong quan niệm của Sartre, tương quan của một người trải qua ba giai đoạn.

• Giai đoạn 1, tôi không ý thức về sự hiện diện của tha nhân (người khác), tôi là trung tâm trong thế giới của tôi.
• Giai đoạn 2, ý thức được sự hiện diện của người khác, tôi vẫn là trung tâm thế giới của tôi nhưng đã có sự hòa trộn với thế giới của người khác.
• Giai đoạn 3, người khác ý thức được sự hiện diện của tôi, tôi trở thành đối tượng nhận thức của người khác, cái nhìn của người khác khiến tôi ý thức về cách mà tôi hiện hữu. Ở đây tương quan giữa tôi và người khác có hai mặt. Một, người khác là mối đe dọa đến thế giới mà tôi tự thiết lập về minh. Hai, người khác nhìn thấy tôi như một sự tồn tại khách quan, họ nắm giữ một phần sự thật về tôi và thu hút tôi trong thế giới của họ.

Một tình huống xã hội có khả năng được biến đổi bằng cách xác định lại các vai trò trong tình huống đó. 

Hình thành thói quen sử dụng sự cô độc để đạt được lợi thế

“Bất cứ ai thích thú với sự cô độc thì đó hoặc là một con thú hoang hoặc là một vị thần”

Để tận hưởng được việc ở một mình, một cá nhân phải xây dựng thói quen tinh thần của riêng mình.  Người ta có thể vượt qua sự cô độc, nhưng chỉ khi người ta tìm ra cách xếp đặt trật tự cho sự chú ý để ngăn chặn trạng thái entropy phá huỷ tâm trí. 

Lee Lacocca được mệnh danh là huyền thoại của nền công nghiệp ô tô nước Mỹ: “Tôi đã có một sự nghiệp tuyệt vời và thành công. Nhưng đặt cạnh gia đình tôi, điều đó thực sự không có gì quan trọng cả”. 

Các nhà xã hội học cho rằng lòng trung thành thuộc thân tộc, tỷ lệ thuận với số lượng gen mà hai người bất kỳ có chung với nhau. Điều này để đảm bảo rằng loại gen của dòng họ mình được bảo tồn và nhân rộng. Tuy nhiên, trong khi lập trình di truyền có thể khiến chúng ta gắn bó với các thành viên trong gia đình, thì bối cảnh văn hoá sẽ quyết định rất nhiều tới sức mạnh và định hướng của sự gắn bó đó. 

Gia đình có thể khiến chúng ta vô cùng hạnh phúc, cũng có thể là một gánh nặng không thể chịu đựng được. Tuỳ thuộc vào việc các thành viên trong gia đình đầu tư bao nhiêu năng lượng tinh thần vào các mối quan hệ tương hỗ, cũng như vào những mục tiêu của nhau. 

Để cuộc sống gia đình mang tính thưởng thức mang tính phức tạp cao, cần các mục tiêu mang tính dài hạn: Xây một ngôi nhà lý tưởng; cung cấp một sự giáo dục tốt nhất có thể cho con cái; hoặc thực hành lối sống tu tập giữa xã hội thế tục hiện đại. Ngoài ra cũng cần cung cấp liên tục các mục tiêu ngắn hạn. Chúng có thể là các nhiệm vụ đơn giản như: mua một chiếc ghế sofa mới; đi du lịch;…

Mục tiêu của gia đình phải mang cả tính biệt hoá (differentiated), lẫn tính tích hợp (integrated). Biệt hoá là mỗi người được khuyến khích phát triển những đặc điểm riêng biệt của mình, tối đa hoá các kỹ năng cá nhân, đặt ra các mục tiêu riêng biệt. Sự tích hợp đảm bảo rằng những gì xảy ra với một người sẽ ảnh hưởng đến tất cả những người khác. Trong một gia đình có sự tích hợp, mục tiêu của mỗi người đều quan trọng đối với tất cả những người còn lại. 

Nếu chính cha mẹ tham gia vào các hoạt động phức tạp và dễ hiểu tại nhà

Nếu cha mẹ thích chơi nhạc, nấu ăn, đọc sách, làm vườn, làm mộc hoặc sửa chữa động cơ, thì nhiều khả năng con cái họ sẽ tìm thấy những hoạt động tương tự mang tính thách thức và đầu tư đủ sự chú ý vào các hoạt động đó để bắt đầu tận hưởng được việc làm một việc gì đó mà sẽ giúp chúng phát triển. 

Nếu cha mẹ nói nhiều hơn về lý tưởng và ước mơ của họ, ngay cả khi những điều đó đã trở thành vỡ mộng, thì những đứa con cũng có thể phát triển hoài bão cần thiết để thoát ra khỏi sự tự mãn của bản thân ở hiện tại.

Nếu không có việc gì khác để làm, thì thảo luận về công việc hoặc về những suy nghĩ và sự kiện trong ngày và cư xử với lũ trẻ như người trưởng thành, như những người bạn, cũng sẽ giúp chúng trong quá trình xã hội hóa, trở thành những người trưởng thành có suy nghĩ chín chắn.

Nhưng nếu người cha dành toàn bộ thời gian rảnh rỗi ở nhà để sống một cuộc đời vô vị trước tivi với một ly rượu trong tay, con cái sẽ hiển nhiên cho rằng người lớn là những người nhàm chán không biết làm gì để vui về và chúng sẽ tìm đến các nhóm đồng đẳng để tìm kiếm niềm vui thú.

Sự thật rằng, gia đình giống bất kỳ tổ chức chung nào khác, đòi hỏi một sự đầu tư liên tục năng lượng tinh thần để đảm bảo sự tồn tại của nó. 

Bất kỳ sự tham gia nào vào lĩnh vực cộng đồng đều có thể mang tính thưởng thức, miễn là người ta cấu trúc nó theo những tham số của trải nghiệm dòng chảy. Điều quan trọng là đặt mục tiêu, tập trung năng lượng tinh thần, chú ý đến phản hồi và đảm bảo thử thách đó phù hợp với kỹ năng của mình. Sớm hay muộn sự tương tác sẽ bắt đầu ngân nga và trải nghiệm dòng chảy sẽ theo cùng. 

Khi một chàng trai trẻ hỏi Carlyle rằng anh ta nên cải cách thế giới bằng cách nào, Carlyle đã trả lời, “cải cách bản thân anh.

Theo cách đó, “sẽ bớt đi một kẻ bất lương trên đời”. Lời khuyên vẫn còn nguyên hiệu lực. Những người cố gắng làm cho cuộc sống tốt hơn dành cho mọi người mà không học cách kiểm soát cuộc sống của chính họ trước tiên thường sẽ khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn.

Đánh lừa sự hỗn loạn

Tuyên bố rằng bất kể điều gì xảy ra với một người, chỉ cần anh ta kiểm soát được ý thức thì anh ta vẫn sẽ hạnh phúc, là một tuyên bố lý tưởng hóa ngây thơ. Có những giới hạn nhất định trong việc mỗi người có thể chịu đựng nỗi đau, sự đói khát, hay sự mất mát đến chừng nào. Và cũng khá đúng, như Tiến sĩ Franz Alexander đã khẳng định rõ ràng, rằng: “Mặc cho sinh học và y học có phớt lờ khía cạnh tâm trí, thì thực tế rằng tâm trí điều khiển được cơ thể chính là sự thật cơ bản nhất mà chúng ta biết về diễn trình của cuộc sống”.

Một người không trở thành một người đàn ông bằng cách kết hôn, hay làm tình: trở thành một người đàn ông chân chính nghĩa là phải có trách nhiệm, phải biết khi nào cần nói, biết điều gì nên nói và biết khi nào phải giữ im lặng. (Reyad – một người Ai Cập, 33 tuổi. Người có lẽ sống giống Thích Minh Tuệ tại thời điểm này)

Một biến cố lớn làm mất đi mục tiêu trọng tâm của cuộc sống sẽ phá hủy cái tôi, buộc một người sử dụng tất cả năng lượng tinh thần của mình để dựng nên một rào chắn xung quanh những mục tiêu còn lại, bảo vệ chúng khỏi những sự tân công nữa từ số phận; hoặc nó sẽ tạo ra một mục tiêu mới cấp hơn, rõ ràng hơn: vượt qua những thử thách được sinh thất bại. Nếu người ta chọn con đường thứ hai, bi kịch không hẳn là một sự thiệt hại đối với chất lượng cuộc sống. 

Sự khác biệt trong cách một người phản ứng lại những sự kiện gây căng thẳng được gọi là “khả năng đối phó” hay “kiểu đối phó”.

Ba loại tài nguyên giúp một cá nhân đối phó với sự căng thẳng

1. Sự hỗ trợ sẵn có bên ngoài và đặc biệt là mạng lưới các sự hỗ trợ xã hội (bảo hiểm; sự yêu thương chăm sóc của những người thân,..)
2. Nguồn tài nguyên tâm lý của người đó (sự thông minh, giáo dục, những yếu tố về tính cách có liên quan,..)
3. Chiến lược mà người đó dùng để đối phó với sự căng thẳng

Có hai cách chính mà con người phản ứng với sự căng thẳng. Phản ứng tích cực được gọi là sự “phòng vệ trưởng thành” được đề xuất bởi George Vaillant, một nhà tâm lý học, người đã nghiên cứu cuộc sống thành công và tương đối thất bại của những sinh viên tốt nghiệp Đại học Harvard trong khoảng thời gian kéo dài tầm ba mươi năm; những người khác gọi phương pháp này là “đối phó chuyển hóa“. Theo những mô hình này, phản ứng tiêu cực với căng thẳng sẽ là sự “phòng vệ nhiễu/loạn thần” hoặc sự “đối phó thoái lui”.

Như Francis Bacon đã nhấn mạnh, trích từ bài diễn văn của nhà triết học theo trường phái khắc kỷ Seneca: “Con người vốn ước ao những điều tốt đẹp từ sự thịnh vượng, nhưng lại ngưỡng mộ những điều tốt đẹp đến từ nghịch cảnh“.

Nhà hóa học được giải Nobel, Ilya Prigogine, gọi các hệ thống vật lý khai thác năng lượng, mà mặt khác sẽ bị phán tán và mất đi trong chuyển động ngẫu nhiên là “các cấu trúc tiêu tán” (dissipative structures). Tận dụng những nguồn năng lượng mà nếu không tận dụng thì sẽ bị mất đi hoặc sẽ chống lại mục tiêu của chúng ta.

Nếu con người không học những mánh khóe khác nhau để chuyển đổi sức mạnh của sự hỗn loạn thành thứ gì đó có thể sử dụng, chúng ta sẽ không sống sót một cách thành công như đã làm được.

Lòng can đảm, khả năng phục hồi, tính kiên trì và phương pháp phòng vệ trưởng thành, hoặc đối phó chuyển hoá – những cấu trúc tiêu tán của tâm trí – là rất cần thiết

Trong cuộc đời của mỗi con người, khả năng chỉ có những điều tốt đẹp xảy ra là cực kỳ mong manh. Khả năng những khát vọng của chúng ta sẽ luôn luôn thành hiện thực thì quá thấp, đến mức không đáng kể. Không sớm thì muộn, mọi người sẽ phải đối mặt với những sự kiện mâu thuẫn với những mục tiêu của họ: những điều gây thất vọng, bệnh nặng, đảo lộn về tài chính và thậm chí là cái chết không thể tránh khói.

Mỗi sự kiện kiểu này là phản hồi tiêu cực tạo ra sự hỗn loạn trong tâm trí. Mỗi sự kiện trên đe dọa cái tôi và làm suy yếu chức năng của nó. Nếu chấn thương đủ nghiêm trọng, người ta có thể mất đi khả năng tập trung vào những mục tiêu cần thiết. Và nếu điều đó xảy ra, cái tôi không còn nằm trong sự kiểm soát nữa. Nếu sự suy yếu ở mức độ nghiêm trọng, ý thức trở nên hỗn loạn và họ “đánh mất lý trí” – thì các triệu chứng khác nhau của bệnh lý tâm thân sẽ xâm chiếm. Trong những trường hợp ít nghiêm trọng hơn, cái tôi bị đe dọa vẫn sống sót, nhưng ngừng phát triển; co rúm lại dưới cuộc tấn công, thoái lui về đằng sau nhiều lớp phòng vệ và sống một cuộc đời vô vị trong trạng thái không ngừng hoài nghi. 

Những ai biết cách chuyển hoá một tình huống vô vọng thành một hoạt động dòng chảy mới, có thể kiểm soát được, thì sẽ có thể tự mình tìm vui và vươn lên mạnh mẽ hơn từ những thử thách, có 3 bước chính có vẻ liên quan đến những chuyển đổi như vậy

1. Sự tự tin vô thức: chính là một niềm tin tuyệt đối rằng số phận của họ nằm trong tay họ. Họ không tự cho mình là trung tâm; một cách đặc thù; năng lượng tinh thần của họ không dồn vào việc chi phối môi trường của họ nhiều như việc tìm cách để vận hành nó một cách hài hoà.
2. Tập trung sự chú ý vào thế giới: không sử dụng hết năng lượng của mình để cố gắng thỏa mãn những gì mà họ tin là nhu cầu của bản thân, hoặc lo lắng về những ham muốn có điều kiện mang tính xã hội. Thay vào đó, sự chú ý của họ luôn tỉnh táo, không ngừng xử lý thông tin quanh mình. Trọng điểm vẫn được thiết lập bằng mục tiêu của một cá nhân, nhưng nó mở rộng đủ để anh ta chú ý và thích ứng với những sự kiện bên ngoài ngay cả nếu chúng không trực tiếp liên quan đến những gì anh mong muốn đạt được. Thái độ cởi mở giúp cho một cá nhân có thể khách quan, có thể nhận thức được những khả năng thay thế, có thể cảm thấy là một phần của thế giới xung quanh. 
3. Sự khám phá những giải pháp mới: nếu một người hoạt động với sự tự tin vô thức, giữ sự cởi mở với môi trường và gắn bó với nó, thì một giải pháp có khả năng xuất hiện.

Cái tôi có mục đích tự thân

“Cái tôi có mục đích tự thân” là cái tôi dễ dàng nhìn nhận và biến những mối đe dọa tiềm tàng thành những thử thách mang tính thưởng thức và nhờ đó duy trì được sự hài hòa bên trong. Một người không bao giờ thấy buồn chán, ít khi lo âu, dồn hết tâm trí vào những gì đang diễn ra và ở trong trạng thái dòng chảy hầu như mọi lúc thì có thể được xem là có cái tôi có mục đích tự thân. Trên lý thuyết, từ này có nghĩa là “cái tôi có những mục tiêu độc lập” và nó ngụ ý rằng một cá nhân như vậy có tương đối ít những mục tiêu không bắt nguồn từ bên trong cái tôi của họ. 

Đối với hầu hết mọi người, những mục tiêu được định hình trực tiếp bằng nhu cầu sinh lý và những thông lệ xã hội, và chính vì lẽ đó mà khởi nguồn của chúng nằm bên ngoài cái tôi. Còn đối với một người có mục đích tự thân, các mục tiêu cơ bản xuất phát từ trải nghiệm được đánh giá trong ý thức và vì vậy mà nó bắt nguồn từ chính cái tôi.

Tìm ra một mục đích có thể thống nhất các mục tiêu của một cá nhân là chưa đủ, người ta còn phải đương đầu và vượt qua được những thử thách của nó. Mục đích phải dẫn đến sự cố gắng; ý định phải được chuyển thành hành động. Chúng ta có thế gọi đây là sự quyết tâm trong việc theo đuổi mục tiêu của một người.

Điều quan trọng không phải là người ta thực sự đạt được nhiều bao nhiêu những mục tiêu mà mình đặt ra; thay vào đó, điều quan trọng là liệu nỗ lực có được tiêu tốn để đạt được mục tiêu thay vì bị phân tán hoặc lãng phí hay không.